Trong văn hóa tâm linh của người dân tộc Tày, bánh ngải có giá trị và ý nghĩa như giá trị của bánh chưng, bánh dày trong ngày Tết truyền thống của dân tộc Kinh.
Nguyên liệu chính của bánh là lá cây ngải cứu, vì vậy nó có rất nhiều tác dụng tuyệt vời cho sức khỏe như: điều hòa khí huyết, cầm máu, giúp lưu thông máu hay an thai,… Đây không chỉ là món ăn ngon mà còn là đặc sản Lạng Sơn nhiều du khách mua về làm quà cho người thân sau chuyến du lịch vùng biên.
Làm bánh ngải không khó nhưng đòi hỏi lắm công phu. Công phu từ khâu chọn gạo, chọn đường, chọn ngải, đến khâu ra bánh. Bánh ngải kén gạo, không phải bất kỳ loại gạo nào cũng làm được bánh. Muốn bánh thơm, dẻo phải chọn lúa nếp nương và không được lẫn gạo tẻ.
Đường để chấm bánh cũng phải là đường phên (một loại đường thẻ, miếng to chừng bàn tay) có màu vàng, ngọt và không có sạn. Ngải cứu phải chọn lá non, tươi đem rửa thật sạch, cho vào nồi nấu chín rồi vắt thật cạn nước.
Gạo làm bánh được ngâm từ tối hôm trước, vo, xóc kỹ đem trộn đều với lá ngải cứu (tỉ lệ 400g ngải cứu/1kg gạo nếp) rồi đồ thành xôi vừa độ dẻo, khi lên hơi phải tưới thêm một lần nước, có vậy đến khi giã bánh mới dẻo. Xôi đồ chín, phải giã ngay lúc còn nóng để bánh mềm, mịn và dẻo.
Khâu giã bánh là nặng nhất, do vậy phải huy động tới những người đàn ông lực lưỡng trong nhà. Họ phải giã liên tục, đều tay trong vòng nửa giờ. Sau khi xôi được giã nhuyễn, các bà, các mẹ sẽ nhanh tay múc ra mâm để nặn bánh. Những chiếc bánh nóng hổi được phết một lớp mỡ để giữ độ bóng, dẻo, thơm và để chúng không dính vào nhau.
Khâu tiếp theo đơn giản hơn một chút, nhưng cũng rất quan trọng đó là làm đồ ăn kèm cùng bánh. Đường phên được cạo nhỏ ra đem trộn với hạt kê đã được rang vừa thơm và giã nhỏ. Đây chính là bí quyết tạo ra hương vị riêng cho bánh của mỗi gia đình.
Bánh ngải thuộc món bánh chay, tuy được làm từ gạo nếp nhưng rất dễ ăn, mát, không ngấy. Bánh có mùi thơm, dẻo của gạo nếp, vị của lá ngải, vị ngọt của đường và mùi thơm lừng của hạt kê hòa quyện vào nhau. Nếu ai đã từng ăn một lần sẽ không quên mùi vị của loại bánh dân dã này. Ngoài ra, bánh ngải còn có khả năng chữa được một số bệnh vì lá cây ngải cứu (còn gọi là ngải diệp) có vị đắng, cay, tính hơi ấm có tác dụng điều hòa khí huyết, trừ hàn thấp, an thai, cầm máu…
Bánh ngải Lạng Sơn tuy bình dị nhưng bất kỳ ai thưởng thức đều “xuýt xoa” bởi dư vị khó quên. Với màu xanh ngọc bích bắt mắt, hương vị thơm ngon, bổ dưỡng, loại bánh này đã trở thành đặc sản được nhiều du khách yêu thích và lựa chọn làm quà khi ghé thăm xứ Lạng. Lần nào lên Lạng Sơn tôi cũng phải tìm mua ăn và mang về làm quà. Giá thành phải chăng, hương vị đặc trưng nên không quá lạ khi bánh ngải trở thành món ăn truyền thống nổi tiếng của người dân Xứ Lạng.
Trao tuyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, món bánh ngải ở xã Mai Pha luôn được gìn giữ và trở thành một trong những đặc sản ngày càng hấp dẫn khách du lịch.
