Truy xuất nguồn gốc - lời giải công nghệ trong thời đại số

Theo báo cáo của Ban Chỉ đạo 389 quốc gia, chỉ trong tháng cao điểm từ 15/5 đến 15/6 vừa qua, lực lượng chức năng đã xử lý hơn 10.836 vụ buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả, tăng tới gần 80% so với kỳ cao điểm trước đó. Đáng chú ý, hàng giả không chỉ xuất hiện ở chợ truyền thống, vùng sâu vùng xa mà còn len lỏi vào cả siêu thị, trung tâm thương mại, bệnh viện, trường học… Một số vụ việc gây chấn động dư luận gần đây như: siro Hải Bé giả, kẹo Kera giả do các TikToker, người nổi tiếng quảng bá đã cho thấy sự tinh vi, có tổ chức trong sản xuất và phân phối hàng giả.

Trước tình hình này, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã nhấn mạnh quan điểm: Chống hàng giả là nhiệm vụ thường xuyên, mỗi ngày đều là cao điểm. Đồng thời yêu cầu các bộ, ngành đẩy mạnh phối hợp, sử dụng các công cụ công nghệ hiện đại để phát hiện và xử lý nghiêm.

Một trong những giải pháp được cho là hiệu quả trong bối cảnh hiện nay để tuyên chiến với hàng giả, hàng nhái là truy xuất nguồn gốc hàng hoá. Truy xuất nguồn gốc là quá trình theo dõi và ghi nhận thông tin toàn bộ vòng đời của một sản phẩm, từ nguyên liệu đầu vào, quá trình sản xuất, vận chuyển, cho đến tay người tiêu dùng. Mỗi sản phẩm sẽ được gắn một mã QR, NFC hoặc công nghệ Blockchain giúp người tiêu dùng chỉ cần quét mã là biết được sản phẩm được sản xuất ở đâu, ngày nào, bởi ai, có đạt chuẩn hay không.

Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Hoàng Phương cho rằng: “Trong cuộc chiến chống hàng giả, thay vì phải lần theo từng dấu vết thủ công đầy bất trắc, cơ quan chức năng có thể dựa vào mã QR để nhận diện hàng thật – giả”. Ông cũng nhấn mạnh sự cần thiết phải xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về nguồn gốc sản phẩm, giúp liên thông thông tin giữa các bộ ngành, từ đó nâng cao hiệu quả giám sát thị trường.

Ông Phạm Văn Thọ - Chủ tịch HĐQT Công ty ACTIV, đơn vị chuyên giải pháp chống giả cho biết: Công nghệ truy xuất nguồn gốc không chỉ giúp bảo vệ người tiêu dùng mà còn là “tấm hộ chiếu” để doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh và đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Mỹ, Nhật Bản, EU…

Kinh nghiệm thế giới: Công nghệ hóa quản lý hàng hóa

Truy xuất nguồn gốc không phải là khái niệm mới trên thế giới. Tại châu Âu, Liên minh châu Âu (EU) đã triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử từ năm 2002. Đặc biệt trong ngành thực phẩm, mỗi sản phẩm từ nông sản đến thịt cá đều phải có mã định danh, mã số trang trại, ngày thu hoạch hoặc giết mổ, để đảm bảo minh bạch và an toàn thực phẩm.

Tại Nhật Bản, truy xuất nguồn gốc được coi là tiêu chuẩn bắt buộc trong chuỗi cung ứng thực phẩm và y tế. Chính phủ Nhật triển khai hệ thống "Traceability" với sự tham gia chặt chẽ của doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Người tiêu dùng có thể tra cứu thông tin sản phẩm ngay tại điểm bán qua điện thoại thông minh.

Tại Mỹ, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) ban hành quy định FSMA (Đạo luật hiện đại hóa an toàn thực phẩm), yêu cầu các công ty phải xây dựng hệ thống truy xuất hai chiều, từ nhà cung cấp đến khách hàng. Gần đây, FDA thúc đẩy hệ thống truy xuất dựa trên Blockchain nhằm tăng tốc độ và tính minh bạch.

Ở Trung Quốc, quốc gia có nhiều vấn đề liên quan đến hàng giả, chính quyền đã triển khai hệ thống mã QR toàn diện trong các ngành như sữa, dược phẩm, và thực phẩm. Công nghệ Blockchain cũng được đưa vào áp dụng để bảo vệ tính toàn vẹn dữ liệu.

Tại Thái Lan, Bộ Nông nghiệp và Hợp tác xã đã phát triển hệ thống e-Traceability từ năm 2008, giúp truy vết trái cây, rau quả xuất khẩu sang Nhật, Mỹ, châu Âu... Qua đó, các lô hàng được chấp nhận nhanh hơn tại cửa khẩu, giảm thiểu chi phí kiểm tra lặp lại.

Việt Nam chọn con đường nào?

Việt Nam đã có những bước tiến trong xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc. Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) phối hợp cùng các địa phương triển khai mã QR truy xuất nông sản, thủy sản. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đang thúc đẩy đề án xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về nguồn gốc nông sản. Tuy nhiên, phạm vi áp dụng còn hẹp và chưa đồng bộ giữa các ngành.

Nhiều chuyên gia thị trường cho rằng, muốn chống hàng giả hiệu quả, truy xuất nguồn gốc phải được thực hiện trên toàn quốc, bắt buộc với nhóm ngành có rủi ro cao như thực phẩm, dược phẩm, mỹ phẩm, hóa chất… Bên cạnh đó, cần có khung pháp lý rõ ràng và chế tài xử lý vi phạm truy xuất giả mạo.

Ngoài ra, cần hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận công nghệ truy xuất với chi phí hợp lý. Một số startup Việt đã phát triển hệ thống QR kết hợp Blockchain với chi phí chỉ vài trăm đồng/sản phẩm. Nếu được phổ cập, đây sẽ là “vũ khí mềm” giúp hàng Việt Nam lấy lại niềm tin từ người tiêu dùng trong và ngoài nước.

Dù truy xuất nguồn gốc là giải pháp quan trọng, song chuyên gia cảnh báo: công nghệ không thể thay thế vai trò của quản lý Nhà nước, sự vào cuộc của cơ quan thực thi pháp luật và sự tỉnh táo của người tiêu dùng.

Phải xử lý nghiêm những đối tượng làm giả mã QR, xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia để xác minh đối chiếu thông tin. Người tiêu dùng cũng cần chủ động kiểm tra sản phẩm, từ nguồn gốc, nhãn mác đến hạn sử dụng. Doanh nghiệp cần có cam kết rõ ràng trong việc bảo vệ thương hiệu và minh bạch thông tin với khách hàng.