Nhớ xóm Lò Chè

Lò chè này từng nhóm lửa nấu cả trăm nồi chè mỗi ngày để cung cấp cho các cô bán chè dạo và những sạp bán chè ở nhiều ngôi chợ trên đất Sài Gòn - Gia Định

Khu xóm này cách nay bảy tám mươi năm thuộc làng Hanh Thông Xã thuộc Gò Vấp, Gia Định, từng được gọi là xóm Thơm vì ở đây trồng rất nhiều cây thơm (nên ga xe lửa gần đó gọi là ga Xóm Thơm). Thời đó đất đai còn rộng, dân cư thưa thớt, qua thời gian mới đông dần lên. Phần lớn dân chúng làm nghề trồng hàng bông, trồng tiêu và thuốc lá, chăm sóc cây cao su, nuôi ngựa đua, đánh xe thổ mộ và buôn bán. Tuy Gò Vấp là đất gò cao ráo nhưng xóm lại tọa lạc trên một khu đất thấp. Hỏi ra mới biết là ở thế kỷ 19, người Pháp mua đất khu này đưa ra phía trung tâm Sài Gòn để lấp con kinh, sau này là đường Nguyễn Huệ bây giờ. Hiện nay, xóm thuộc phường 1, quận Gò Vấp, chạy dọc đường Nguyễn Thượng Hiền, giáp ranh quận Bình Thạnh.

Dần dà, cái tên xóm Thơm chỉ còn gắn với cái ga xe lửa. Xóm được dân chúng quanh vùng gọi tên là xóm Lò Chè hay xóm Lò Bánh Canh (bánh canh ngọt). Nguyên do từ một người phụ nữ từ xứ xa theo chồng về đây sống.

Đầu thế kỷ 20 có một gia đình là cư dân cố cựu ở đây. Trong nhà có anh Ngô Văn Nhờ, thứ 6 trong nhà nên được gọi là anh Sáu Nhờ, sống cùng gia đình từ nhỏ. Lớn lên, anh đi học lấy bằng Diplome rồi vào học trường Cơ khí Á châu (L'école des Mécaniciens Asiatiques), thường gọi là trường Bá Nghệ, nay là Cao đẳng Kỹ thuật Cao Thắng. Anh được người anh rể là ông Ba Mới (Ngô Văn Mới, có bà con với ông Ngô Văn Năm cùng làm ở hãng Bason nay còn có tên đường ở quận 1) đưa vào làm ở hãng đóng tàu Bason. 

Để thuận tiện cho việc xin vô hãng, anh đổi họ gốc là họ Lê thành họ Ngô, danh nghĩa là là con của ông Ngô Văn Mới và vì vậy sau này các con của anh đều mang họ Ngô. Anh rất khéo tay, ngoài công việc của hãng còn tự tay làm một số món đồ gia dụng như cái ô ăn trầu, ống ngoáy trầu cho mẹ của ông, bình bông, đèn dầu, chảo, xửng hấp, ống nhang bằng đồng thau.

Vợ ông Nhờ tên là Nguyễn Thị Tốt, sinh năm 1909, cũng thứ 6 nên thường được là bà Sáu Tốt, gốc gác Bến Tre. Là con một thầy giáo làng, cô Tốt lúc mười sáu tuổi theo chồng về sống ở miệt Xoài Mút. Chồng cô tuy là con địa chủ nhưng thường hay chăn trâu. Buổi tối nằm bên chồng, cô không chịu nổi mùi hôi trâu nên không ngủ được. Sống với nhau không lâu, cô bỏ trốn về nhà cha mẹ khi tuổi còn rất trẻ. Một thời gian ngắn sau, anh Sáu Nhờ theo người bạn ở xưởng Bason là anh của cô Sáu Tốt về vùng này chơi. Lúc đó, Sáu Nhờ đang cảnh gà trống nuôi con do vợ mất sớm. Gặp cô Sáu Tốt, hai bên rổ rá cạp lại, anh xin gá nghĩa vợ chồng khi cô Tốt chỉ mới 18 tuổi xuân mơn mởn. Cả hai về sống ở xóm Thơm Gò Vấp. Từ đó, bà Sáu Tốt được gọi theo chồng là bà Sáu Nhờ (từ đây gọi tắt là bà Sáu). Chính bà là người gây dựng nên tên tuổi của xóm này.

Anh Lê Hữu Huấn, cháu ngoại bà Sáu từ nhỏ thường được nghe bà kể về xóm Lò Chè. Từ tài nấu chè hồi con gái ở quê nhà, bà ngoại của anh tạo dựng được một nghề chuyên biệt dành cho cả xóm, mỗi ngày nấu các món chè ngon miền Nam với số lượng lớn để phân phối đi hầu hết các chợ lớn nhỏ ở Sài Gòn - Gia Định suốt mấy thập niên từ 1930 đến 1960.

Khi mới về Gia Định sinh sống, đầu thập niên 1930, bà Sáu mở sạp bán chè ở chợ Bến Thành. Mỗi ngày bà nấu mấy nồi chè để đưa ra chợ bán. Một thời gian sau, bà chuyển về chợ Tân Định, tiếp tục nghề cũ. Sạp chè ngoài chợ của bà thấy đơn giản vậy mà rất đông khách vì món chè nào cũng thơm ngon. Sau một thời gian, bà về nhà lập lò chè tại gia. Sẵn đám con cháu gọi chồng bà bằng cậu sống quanh đó cần có việc làm để sống, bà rút ruột truyền dạy hết các bí quyết nấu chè cho họ và mở rộng căn bếp, nấu nhiều nồi cùng lúc. Hằng ngày, các cháu đến nhà bà phụ xay bột, sàng đậu và nấu chè dưới sự chỉ huy của bà Sáu. Nguyên liệu nấu chè mua ở chợ Gò Vấp gần nhà có bán nhiều nông sản như đậu, đường đưa từ Hóc Môn hay Tây Ninh xuống, vừa tươi ngon lại rẻ. 

Chè nấu xong được các tiểu thương lấy về bán ở các chợ. Với các cháu trong họ, chưa tự nấu được thì cung cấp xôi chè đi bán, không tiền mua gióng gánh thì bà bỏ tiền mua cho. Dần dà, họ làm ăn khá lên, tự mở được sạp chè ổn định ở nhiều ngôi chợ trên đất Sài Gòn - Gia Định. Chè từ lò của bà là chè đậu trắng, chè táo xọn, chè xôi nước, chè bắp, chè khoai môn... Có loại giờ gần như không thấy đâu là chè hột me, nhai sừn sựt rất lạ và ngon.

Trong số các loại chè ở lò bà Sáu, món chè bánh canh ngọt là thứ chè nổi tiếng nhất đến mức nhiều người gọi xóm này bằng cái tên khác là xóm Lò Bánh Canh.

Những năm trước thập niên 1960, món chè này được ưa chuộng khắp các chợ nên lò của bà Sáu mỗi ngày nấu với số lượng nhiều nhất so với các loại khác. Chè đơn giản, chỉ nấu bằng bột gạo, nước cốt dừa, đường, gừng, mè rang... nhưng so với các loại chè dễ nấu khác, muốn nấu phải qua một số công đoạn phức tạp. Gạo phải ngâm với vôi, xay gạo bằng cối đá lớn với một cây dài hai người đẩy. Bột bỏ vào cái bao vải tám rồi dằn kỹ cho ráo nước gọi là bồng bột. Phải dậy sớm từ ba, bốn giờ sáng để quết bột, quết xong bỏ vô cối để ép xuống lò nước đường. Chế biến làm sao sợi bánh canh trong món chè này phải có độ dai, thoảng chút mùi vôi, thơm ngon.

Qua thời gian, người trong xóm theo học bà Sáu đã rành nghề, lại tích lũy được vốn liếng nên dần ra riêng, tự nấu chè để bán. Đầu thập niên 1960, xóm Lò Chè đã có gần 20 trên 30 nhà nấu chè để sinh sống. Sẵn có số thanh niên đạp xe ba gác, xích lô sống quanh đó, các cô trong xóm nhờ chở chè và người ra chợ bán. Từ đó, dần dần hình thành các cặp vợ chồng có vợ bán chè, chồng đạp xe ba gác - xích lô. Anh nào lấy vợ trong xóm cũng biết chẻ củi, phụ vợ đãi đậu. Ban đầu các anh thuê xích lô chở khách, sau có vợ rồi thì tậu hẳn một chiếc xích lô hay ba gác, mỗi ngày chở mấy nồi chè với cô vợ ngồi chễm chệ trên xe ra chợ bán, chiều đi rước về. 

Xóm Lò Chè ngày càng thịnh vượng, đông vui từ cái nghề quý báu và lương thiện này. Đến lúc đó, có thể nói hầu hết hàng chè khắp các chợ, từ chợ Bến Thành, Tân Định, Bà Chiểu, Thị Nghè, Phú Nhuận, Gò Vấp, Cây Thị, chợ cổng số 10... đều từ xóm này mà ra. Ai nấy đều biết ơn bà Sáu vì đã đưa nghề đến đây mang cuộc sống an vui đến cho bà con.

Bà Ngô Thị Quyên, má của anh Huấn, cũng thứ 6 nên gọi là cô Sáu Quyên, theo bà ngoại anh nấu chè từ hồi còn trẻ và lớn lên thừa hưởng sạp bán chè của mẹ ở chợ Tân Định. Năm 1959 cô lấy chồng làm ở Nhà in Sài Gòn ấn quán gần đó, vốn là khách thường xuyên đến ăn chè của quán cô. Sau cô phải chăm sóc gia đình con cái, không tiếp tục bán nữa nên sang sạp chè cho dì Mười là chị em cô cậu. Hiện nay hàng chè này vẫn còn ở chợ Tân Định, được gọi là hàng "Chè Bà Mười" rất nổi tiếng do con gái của bà Mười đảm nhiệm, bán các loại chè như chè thưng, chè khoai môn, chè bắp, chè chuối, chè trôi nước... Mỗi ngày hàng chè này thay đổi thực đơn để giữ khách, chỉ giữ lại vài món chè cố định được ưa chuộng. Hôm nào nếu may mắn, Tại đây, khách sẽ được thưởng thức món chè bánh canh ngọt, món truyền thống từ xóm Lò Chè ngày xưa. Khách thấy ngon, luôn hỏi vì sao chè này giờ ít có ai nấu!?

Năm 1959, khi gả cô Sáu Quyên, bà Sáu đi chợ Bến Thành để mua sắm chuẩn bị đám cưới của con thì bị té ngã gãy chân, từ đó chân bà yếu hẳn. Cô Sáu Quyên là con gái duy nhất lâu nay phụ mẹ đã đi theo chồng, các con trai đã lập gia đình hay còn nhỏ nên bà Sáu quyết định nghỉ ngơi sau tai nạn đó vài năm. Lò chè duy nhất cung cấp chè cho các nơi từ đó kết thúc hoạt động sau mấy chục năm tồn tại.

Bà Sáu mất năm 1989, thọ 80 tuổi. Chồng bà đã ra đi trước đó 28 năm. Những năm cuối đời, bà thường trăn trở về việc các cháu cúng giỗ cho ông bà ngoại. Cháu nội chỉ toàn là con gái, còn mấy anh em của Huấn lại là cháu ngoại. Huấn nói: ngoại yên tâm, tụi con sẽ giỗ. Bà nhìn Huấn lắc đầu nói: "Gà cồ ăn tấm mông mông/ Mấy đời cháu ngoại giỗ ông bao giờ...". Sau này, mấy anh em nhà anh Huấn vẫn nhắc nhau đừng quên ngày giỗ ông bà ngoại cho dù bận bịu việc giỗ bên nội. Không biết bà ngoại có hiểu không, những dịp lễ tết giỗ quảy từ nhà riêng ở quận 7 về xóm Lò Chè nơi người anh giữ ngôi nhà từ đường, anh Huấn luôn sống lại kỷ niệm những ngày ngoại còn sống, nghe bà kể về lò nấu chè của bà những năm xưa. Nó đã không còn khi anh ra đời nhưng những món chè bà nấu anh được ăn những năm sau này vẫn còn đọng lại vị ngọt trong lòng.